Nganong Mohubad Man

Kanang ilhon kang maayo nang mosuwat sa Binisaya, o bisan na lang kamao sad mosuwat og Binisaya, sa mga banggiitan susama nilang Tita Lacambra Ayala ug Ricardo de Ungria, mobukhad pud biya imong atay. Bisan pa kahibalo ka nga ila ra tong nasulti tungod kay sila mismo dili suhito sa lengguwahe. Mao nga kun ila kang ingnan (sa pulong nga ininglis o tinagawog ba kaha) nga apan kinahanglan imo hubaron sa ingles imong mga sinuwat “aron masabtan,” malipay tuod ka, unya pagkahuman malibog! Sa ato pa, bilihon imong mga pulong mao nga nag-iyawat pud silang ilang mabasahan ug makuptan? Apan kun tinuod nga bililhon, nganong dili nila kini basahon ug tugkaron sa pinulongan kun asa kini giligwat? Nganong suguon pa man tawon kang badbaron na sad sa hariunong ininglis?

Sa tinuod lang, ang sinultiang Binisaya, dili sab akoa. O dili maoy pulong nga akong nahimat-an. Sulagma ra, matod pa sa mga kaubang nakahiagom og susamang maayong aksidente. Sama bitaw sa gugma o sa disgrasya, napangandaman man o wala, basta ikawy maoy nasakpan, unya imo na lang maamgohan nga uy, dunay nahitabo, dunay nabag-o sa akong mga pamulong ug panan-aw sa mga butang, dunay nahitabo ug nabag-o sa akong pobreyanong kinabuhi!

Unsay nakapaukyab niini?

Kaniadtong batan-on pa kayo ko (lagmit mga disisyete anyos) ug naninguha pang makatiwas og kolehiyo, kahinumdom ko nga bisan tuod Binisiya ang sinultian sa kasagarang nangeskuyla sa tunghaanang akong gitungtungan (didto sa Mindanao State University sa Marawi City) ang akong gustong tun-an ininglis gyud. Alingugngugan ko sa mga Dabawenyo ug mga Surigawnon nga nagpanon didto kay hastilan, perting paspasa moistorya, walay tuldok, walay kama, murag mga pabo nga murag baga nga trapiko sa intersection sa Acacia ug Claveria. Nga-a nga amo na sila mag-istorya, haw? Daw nagapamuyayaw pirmi!, ingon pa sa akong rumeyt sa Princess Lawanen Hall nga Ilonggo sad, si Jo Baltero nga taga-South Cotabato. Sa mga Maranaw nga mga tubo adtong dapita, labaw kong gikuyawan sa ilang sinultian. Tungod kay sa akong adlaw-adlaw nga pakighimamat ug kukabildo mga Bisaya ang kanunay nakong kaatbang, nakat-on kog pinulongang Binisaya, bisan pa sige kog masawayan sa mga taga-Maco kay wrong grammar lagi daw. (‘nanglitan: asa ka paingon Sheil? Mangaon.) Pero wa sa akong laraw kanang magkat-on ug magpakamaayo sa Binisaya. Ang ako lang gyong gustong masteron, ang sinultiang ininglis. Apan ambot sa unsang panghitabo kay bisan gani akong kursong A.B. English wa gani nako natiwas og istreyt kay sa ikaduhang tuig nako sa maong tunghaanan, didto na ko sa PolSci, naminaw sa mga batbat sa mga sabaan ug usahay mga brayt sad nga mga aktibistang estudyante. Hastilan kadtong mga amawa, magsigeg ininglis, apan ako ray dumtan kay akong kurso kuno kolonyal, nag-agalon sa mga imperyalista. Sige kong tawgong petiburgesya kay kanunay kong mobalibad tambong sa ilang mga pol-ed. Pol-ed ilang tawag anang lektyur ug kukabildo sa mga gagmayng pundok sa mga estudyante sa mga eskuylahan ug mga kolehiyo kaniadtong dekada sitenta hangtod otsenta. Pinamubo kini sa political education, gipauso para kuno mapausbaw ang kahimatngon sa mga walay alimuhag. Kasagaran nila ron nanilbihan na sa mga dagkong kompanya sa droga, o nanarbaho para sa mga proyekto sa USAID o EU, o kaha toa na sa Canada, o sa Alemanya, apan kini ako gyong nahinumduman og pag-ayo: wa ko miapil sa League of Filipino Students tungod lang kay sa makausa o makaduruha nakong tambong sa ilang asembliya, ang ilang presidente dili makaistreyt og ininglis! Ingon ko, nganong motuo man ko ana niya nga di man gani na siya kalahos sa iyang ininglis? Sus Ginuo, pramis pa, ingon ana gyud ko sauna.

Ang akong pagtamod ug tinuod nga pag-ila sa pinulongang Binisaya naugmad ug milambo dili didto sa han-ay sa mga estudyanteng nagdumot sa imperyalistang Amerika. Yama-yama ra gyud tong akong bisaya adtong panahona. Nakahinangop nako ang bulawanong binisaya paggawas na nakog unibersidad. Ambot asang tukmang dapit naggikan, tingali sa nagkalainlaing lihit-lihit nga dapit. Sa kalsada samtang nangape kauban ang mga nagbarikada; sa mga gomahan, sagingan ug pinyahan samtang nanginterbyu sa mga trabahanteng gisisante; sa banika kauban ang mga mga babayeng naggunit og garab ug nagbayo og humay. Basta murag susama adtong gibungat ni Pablo Neruda nga, Wakokabaw. Basta midangat lang sila nga nagpangita nako. Ingon ni Pablo, And it was at that age… poetry arrived in search of me. I don’t know, I don’t know where it came from. Basta murag ingon ana pud akong pagkahimamat sa Pinulongang Bisaya.

Tingali tuod, wa pud siya miturok kun wa nabisbisan bisan panalagsa na lang. Tinuod, dili sistematiko ang akong pagkat-on og Binisaya, apan duna koy dalunggan para sa mga maayong ideya ug mga bililhong pulong. Pananglitan, akong mahinumduman ing-ani: Si Danny Ong (nga dunay tinipigang mga matahom nga garay sa Binisaya apan karon mas nalingaw na sa iyang bisekleta ug tarbaho sa INGO kaysa magtudling sa iyang mga gibati), si Ompong (o ang halangdong si Rudy Rodil nga karon nakugang na didto sa Peace Panel sa gobyerno) ug si Jack Catarata (nga didto na kuno sa konseho sa Alemanya girepresenta ang mga migranteng kasagaran mga iskulmeyt ra sad niya), nangape sa gamayng lamesa sa gamayng kusina, didto sa usa ka pultahan nga gisak-an sa mga hinawayon sa panggamhanan. Ako naningkulong nga naminaw nila samtang nangape sad atbang sa hilom nga makinilya sa yanong sala-upisina nga gipanarbahoan. Ang ilang topiko: ang kanindot ug kahamili sa pinulongang Cebuano tandi sa ubang lengguwahe, mapaininglis man o tinagawog (Pilipino kaniadto). Basta maoray ilang tawag, Cebuano, dili Sugbuhanon, dili Binisaya. Wala dawy makalupig sa pagkaadunahan sa sinultiang Cebuano. Ilang ehemplo ang pulong nga gimingaw. Dawbi, unsa daw na sa Tagalog bi, nami-miss kita? Hinahanap kita? Naiinip ako sa iyo? Pagkaparota ba. Sa Ininglis, I long for you? Dah, talonglong kaayo na. My hands have left me searching for your breasts? Nah! Kuyaw na kaayo na kun mao nay binisay-on! Mangatawa sila. Taod-taod ilang tul-iron ang musika ni Joey Ayala. Kun unsa kasakto nga moingon si Joey og Dagan, dagan! ug dili takbo, takbo sa iyang awit nga Bankerohan, kabahin sa pagbuto og granada ug pagkasunog sa merkado. Ilang sunud-sunuron ang mga adlib ni Joey. Unya balay na na! Ayay! Natunok kog lansang! Wa ra ba tay insurance. Wa ra ba tay Medicare… Naa man kaha kay credit card diha? Libre ra bang mangga diha, bay. Ug kanang maggabii na nga nagkalami silag inom og serbesa ug hisgot og pulitika, ilang bakgrawnan ilang istorya sa awit sa Patatag ug sa Ibong Malaya nga hastilan, perting bugnawa sa tingog sa babayeng nagkanta, Sud-onga ang adlaw sa kahapunon/Naduhig sa dugo ang nagkuyanap nga landong. Sige kog makuratan. Usahay mamugnaw manginit akong mga kaunuran hangtod buko-buko. Pagkahuman mosimang kang Don Pagusara ilang istorya ug sa hamiling mga babaye nga naibog sa iyang sugbuhanong poesiya. Ug mangatawa na sad sila. Makahunahuna na lang tawon kog taympa, ngano man gud ni sila. Unsa ba gud ning poesiya ilang gikabuangan. Kanang manghawa na sila pauli sa ilaha, o kaha manaka og hagdan para mangatulog, akong buklaton ug ukayon ang mga basahong ilang gikaibgan. Didto. Didto tingaling dapit naggumikan akong kahibuwong ug pagtahud sa pinulongang Binisaya.

Apan wa sa akong alimpungatan nga magsuwatsuwat pud kog Binisaya, mapasugilanon ba o mapagaray. Namber wan fan lang gyud ko sa mga labawng dalayegon. Unya niadtong nag-apil-apil na ko sa mga miting ug mga aktibidades sa mga edarang manunulat diri sa Dabaw, nahibalik gamay akong kaikag sa poesiyang Cebuano. Ilabi na kadtong mga panahon nga magsige kog suroy sa mga nagdasok nga mga panimalay ug mga hagip-ot nga mga kadalanan sa mga iskwateran nahilabot sa mga panukiduki nga akong gipanghimo para sa kunohay mga makamasang NGO, akong kahimuot sa mga giahak ug mga giatay, mga sapatkang animalng yawaka ug unsa-unsa pang mga sinultian sa mga kuwapnit sa kadalanan ug ilang mga inahan, napulihan og tinuod nga kahinangop ug pagtamod. Napukaw, matod pa, ang akong bulubugnaw nga interes. Itandi sa walay bukog ug walay kasingkasing nga mga po ug opo sa mga tribong matinahuron, isog, matinuoron, ug walay giringgiring ang dila sa mga midako sa aspaltong mga anak sa ebakwis ug mga migranteng Bisaya.

Salamat sad sa mga banggiitang katigulangan diri sa Dabaw, ug sa mga batan-ong manunulat didto sa Sugbo, nga kinsingkasing ug makugihong nagduso sa pagpakaylap ug pagpauswag sa lengguwaheng pangkatawhan, hinayhinay nang giila ang literaturang Binisaya. Mao nga karon, makaingon tang ang kaniadtong kanunayng mingaw ug sinalikway nga kawsang Tunhay Bisaya anam-anam nang misibaw. Mao sab tingali nga pati ako nga walay puangod nga naglibodsuroy lang ang maldita ug rebeldehong dila, nadani, naigmat, naaghat nga mosuwatsuwat sab og Binisaya, bisan pa kasagaran sa akong mga garay mga nilangkat ug sinikmat ra gikan sa mga nahan-ay na sa inglis sa mga sikat nga manunulat.

Sa tinuod nga pagkasulti, di ko makaingon nga hayag kaayo ang ugma para nakong ania dinhi sa sekta sa mga makakatawhang manunulat sa Binisaya. Matag karon ug unya, makapadayag ko sa akoa ra sang hunahuna ug hinipigang pagbati, apan sa makadaghang higayon, maglisud og garay akong inalambreng kamot ug nanalingsing og bagnot nga dila. Ug sa kagamay ug kapiot sa luna, usahay mag-iniringay ang mga kaipon sa balay. Pasalamat ka kun maingnan kas matinabangong mga banggiitan nga Dili man tawon Bisaya kanang imong sinulatan, Day, linumpen man tawon na, lengguwahe sa mga way-tungha, pagbasa sa gud og Bisaya magasin! Ang pait kanang ingnan kas mga naniguwang ug mga beterano og, Gasulat ba diay kag tula, Day, gasulat ba diay kag Binisaya? Akong tawag anang dulaa, Inday-inday diutay, Pag-ayo-ayo gyud og kiay-kiay.

Kasapat ba anang pagkapangutanaha, gasulat ko uy. Unsa ba diay ning akong gitudling diri ganiha ra ko dinhi, dili ba diay ni Binisaya!?! Nasuguan naman gani tang badbaron sa ininglis atong mga sinuwat kay wa daw nasabtan sa mga adunahan, sa ato pa, Binisaya tong akong mga nagama!?!

Ug ania ko diri, mga pre, labot anang mulo. Dili ba nga ang mas mahinungdanong pangutana pa, Kinahanglan pa bang atong hubaron ug badbaron sa ininglis atong sinuwatan? Ang pinakasayong tubag, O, siyempre ah. Aron masabtan ta sa uban nga dili uban ang tan-aw nato. Kasigbit ani nga pangutana, Para kang kinsa ba diay ning atong pakiglimbasog nga makasuwat sa atong kaugalingon ug inangkong pulong? Kinsa ug asa ang atong mambabasa? Dili ba ang kanunayng ipahinumdum kanato sa mga katiguwangang makabayan, katungdanan sa mga manunulat ang kab-uton ang mga toa didto sa ubos ug dili ang toa didto sa itaas?

Sa akong pagsuroysuroy sa mga eskuylahan pamaligyag balak kauban sa mga manunuwat diri sa Dabaw, halin kayo ang garay sa Binisaya. Kini, ekspleyn sa ako sa nakaubang bumabasa, tungod kay ako silang nauwat: nauwat nako sa akong sinikwat nga mga poema gamit ang lengguwahe mismo sa mga wa-kilating mga estudyante. Nga akong gikalipay, kay laliman ka, nasabtan ug nahangpan sa mga lisod-lipayon, lisod-atikon nga mga kabatan-onang tapulan ang akong lampingasan ug pinanuway nga mga garay? Kun mao na, nganong kinahanglan pa mang ininglison? Dili na unya masabtan sa ilang hasol ug naghigwaos nga mga salabutan ang akong hubad? Aron lamdagan ang mga ingliserong daan nang daghang ineskuylahan ug tingali wala nay dugang pang gihandum nga mahibaw-an? Ay na. Maayo ra ba og mamakpak sad sila. Basin labayon kog celfons ug high heels unya. Manguli silang nag-untol-untol ilang tikang sa dalan unya.

Ingon sa mga tigbaligyaay og suwat-papel sa kamaynilaan, ug sa mga maluluy-ong patrones sa mga nanglimbasog ug nakigbisug nga mga manunulat sa Bisaya, gikinahanglan gyud nga dunay hubad. Kay sa maong paagi lamang makasabot ug makatampo pud ang uban. Sa maong paagi lamang makulaynap ang pagdawat ug pag-ila sa lengguwaheng lokal.

Tingali. Ug unta. Kay kinsa ba gud ang local nga dili gusto mokuyanap nga murag silaw?

Apan kanang ang manunulat mismo sa lengguwaheng bernakular ang maoy manduhan nga mohubad sa iyang ligwat aron mapasayon ang tarbaho sa mga ingliserong bumabasa sa akademya ug kinahamiliang mga kritiko-artista? Maayo kun parehas tang Don Pagusara nga lupigan pang computer mag-autotranslate sa labihang kakugi mohubad-badbad sa iyang mga tudling mapainglis man o mapafilipino. Apan kun maayo lamang kita sa Binisaya ug walay panahon, higayon ug gugma para magkat-on og ininglis, nganong mag-antos man og badbad-hubad? Tinuod, kun kinsay nagsuwat, mao pinakatakus nga magpasabot kabahin sa iyang teksto ug testamento, pero unsa ba gud diay ka, magmumugna o maestra sa elementarya? Manunulat o tigpasayon?

Unta, kitang mga manunulat sa Binisaya, dili na hasulon pa sa gimbuhatong pagbadbad-hubad, gawas na lang kun kita mismo tighubad pud ang panarbaho. Kun wa sa atong alampat kanang tarbahoa, unta, ipadumala na kana sa uban, kadtong mga nag-ingon nga sila nakig-uban kanato sa atong pagbuhi sa Binisaya ug sa kulturang pangmasa. Sa kanihit sa mga katigayunang makadangat kanatong mga manunulat sa Binisaya, dili angayan nga hatagan pa kita og dugang nga asaynment ug galastoan (kon atong gibili kining tarbahoa, natural kinahanglan ato sang bayran ang maghuhubad, dili bala, CCP kag NCCA?) sumala sa mga rekisitos sa akademiya ug katukuran sa literatura. Unta, ang gusto magtukib og binisaya magbasa sa Binisaya, dili sa badbad sa ininglis. Ing-ana ra man unta na kasimple.

Ug kitang mga manunulat, dili angay nga mahadlok nga dili kita madunggan o mailhan sa mga elitistang bumabasa kun dili ta mag-ininglis. Kay ngano, mahanaw ba diay atong mga pulong kun dili kini masuwat sa gamhanang ininglis? Buot pasabot nagtuo ta nga salamat sa paghari sa mga gamhanang sinultian, sa mga umalabot nga panahon mahanaw na gyud ang pobreng Binisaya?

Ang akong pagtuo ingon ani: Ang tinuod nga bililhong pulong dili basta-basta mapapha, asa mang lengguwahe kini nakasulat. Sa kadugayan duna gyud laing hitakus nga kalag nga makakaplag ug makapunit niini aron buhion ug dad-on didto sa hayag, sa unsa mang lengguwaheng sinultian sa ugma-damlag. Sa atong pagkamatinud-anong pagpangita og kaluwasan, mahikit-an ra lagi ta. Sa atong maduguong pakigbugnu sa bagnot ug mga kalibunan aron makabuhi og salinsing dinhi sa atong lisod-tul-irong panahon, maglaraykatay ra lagi ta.